Gnawa. Muzyka, obrzędy i rytuały
Kultura Gnawa nie jest monolityczna. Nie istnieją żadne księgi kodyfikujące ich rytuały, pieśni i muzykę. Nie ma „papieża”, który sprawowałby nadzór nad maalemami i ich muzykami. Każde miasto ma inną historię i inny sposób podejścia do rytuałów. W swojej istocie wszystkie praktyki Gnawa są podobne, różnią się jednak w szczegółach.
Światopogląd Gnawa opiera się na tradycjach afrykańskiego szamanizmu (możliwość podróży do innych światów) i marokańskiego marabutyzmu (kult świętych) oraz sufizmu. To światopogląd, który łączy świat realny ze światami nadprzyrodzonymi. Należy też zaznaczyć, że rytuały Gnawa odzwierciedlają elastyczność codziennych praktyk muzułmańskich. Hybrydyczność, dualizm i różnorodność to pryzmaty, przez które można próbować zrozumieć, jak Gnawa postrzegają świat. Przyjąwszy islam, Gnawa kultywowali tradycję rytualnego opętania wyrażaną poprzez taniec i praktyki mające na celu wzbudzić lęk.
W centrum kultury Gnawa znajduje sie rytuał duchowego opętania lila derdeba. Lila po arabsku znaczy „noc”, derdeba oznacza „głośne tupanie nogami”. Być Gnawa to aktywnie uczestniczyć w tych obrzędach. Ta skomplikowana liturgia czerpie z tradycji mistycznego islamu i afrykańskiego szamanizmu, a jej cele są zarówno inicjacyjne jak i terapeutyczne. Lila jest całonocną ceremonią łączącą kolorowe stroje, akrobatyczne tańce i zapachy kadzideł. Ten nadmiar zmysłowych doznań ma ułatwić uczestnikom wprowadzenie się w ekstatyczny taniec i trans, a przez to w proces nawiązania symbiotycznego związku z własnym Melk, potężną istotą duchową. Słowem Melk Gnawa nazywają Wielkiego Ducha. Liczbą mnogą jest Mlouk. Mlouk to potężne istoty duchowe, które rządzą dżinami. Jest to mieszanka różnych marokańskich tradycji: Starego Testamentu, sufizmu, afrykańskiego szamanizmu. Dla Gnawa bycie w zdrowej relacji z tymi istotami jest podstawą ich fizycznego i umysłowego samopoczucia.
W centrum życia Gnawa znajduje się baraka, co można przetłumaczyć jako błogosławieństwo lub hojność Allaha. Baraka jest siłą życiową, która jest dana i nie może być nabyta. Baraka daje maalemom moc rozmawiania z duchami, a moqu’demmom moc uzdrawiania. Dla wielu Gnawa ważniejsze jest, by otrzymać Baraka na Ziemi, niż po śmierci. Wielu Gnawa jest niepiśmiennych. Żyją w świecie, gdzie informacje przekazywane są raczej w sposób intuicyjny niż intelektualny, czas nie jest mierzony za pomocą kalendarzy i zegarków – żyją w teraźniejszości.
Wszystkie rytuały są wstępem do obrzędu lila. Najpierw poświęca się zwierzę (im większe, tym większa Baraka wypływa z tej ofiary), w imię Allaha i proroka Mahometa, jako danina składana Mlouk. Później Gnawa robią procesje na ulicach (aada), która służy otwarciu przestrzeni na przybycie Mlouk. Gnawa biją wtedy w bębny i oczyszczają powietrze z negatywnej energii. Procesja pozwala także społeczności zebrać się przed lila. Po tej części, Gnawa wykonują akrobatyczne tańce i śpiewają pieśni, które opowiadają o ich historii i niewolnictwie. Ofiarowane zwierzę zostaje zjedzone i rozpoczyna się obrzęd lila.
Lila derdeba jest kulminacją wszystkich rytuałów Gnawa. Jest rytuałem duchowego opętania, uzdrawiania i pamięci. Dla Gnawa obrzęd ten jest sposobem umacniania tożsamości grupy jako małej mniejszości etnicznej. Pozwala również na przetrwanie ich historii. Ceremonia odtwarza pierwszą ofiarę i powstanie świata poprzez przywołanie siedmiu głównych objawień boskiej demiurgicznej aktywności. Przywołuje siedmiu świętych i nadnaturalne istoty Mlouk, reprezentowane przez siedem kolorów, jako odzwierciedlenia pierwotnego światła/energii. W tym czasie maalem, grając na guembri i paląc kadzidła, przywołuje Mlouk, które mają opętać uczestników wprowadzonych w ekstatyczny taniec, zwany jedba. Taniec ten prowadzi moqu’demma.
Muzycy w rytuałach Gnawa odbijają społeczne i rodzinne struktury codziennego życia Gnawa. Gnawa skupiają się wokół „rodzin rozszerzonych” przewodzonych przez Muzyka-Mistrza (maalem) i Kapłankę (moqu’demma). Bardzo często są oni małżeństwem. Wokół nich są muzycy i uczniowie, którzy grają z maalemem. Dalej są zwolennicy i „klienci”, którzy przychodzą do moqu’demmy i proszą o odprawienie lila w ich intencji. W życiu Gnawa istnieje silna tendencja matriarchalna, która przeciwstawia się wszelkim zachodnim stereotypom na temat islamu. Maalem – Muzyk-Mistrz, gra na guembri lub hajhuj (inaczej sentir) – trzystrunowej lutni o afrykańskich korzeniach i w ten sposób mediuje między Mlouk a tymi, którzy biorą udział w procesji. Guembri uznawana jest za instrument magiczny w kulturze Gnawa. Maalem kultywuje muzyczne tradycje kultury Gnawa. Wielu z nich ma szkoły, w których uczą muzyków Gnawa. Muzycy grają głęboko hipnotyczne, transowe dźwięki, wyróżniające się nisko brzmiącymi, rytmicznymi melodiami zwanymi sintir. Wykorzystują śpiewny dialog z uczestnikami obrzędu/koncertu, klaskanie i duże, ciężkie kastaniety zwane qraqab (lub krakeb).
Moqu’demma odgrywa kluczową rolę w kulturze Gnawa. To ona organizuje ceremonie lila, albo dla siebie, albo by pomóc wyleczyć chorego klienta. Trzyma wszystkie niezbędne do obrzędu artefakty (kadzidła, świece), tworzy stroje noszone przez muzyków.
Muzyka Gnawa jest nieodłącznym elementem kultury Gnawa i ich duchowości. To bogaty repertuar dawnych afrykańskich i muzułmańskich duchowych i religijnych pieśni oraz rytmów. Na dobrze zachowane dziedzictwo tej kultury składa się rytualna poezja, tradycyjna muzyka i tańce. Mimo że wiele wpływów, które ukształtowały tę muzykę można odnaleźć w subsaharyjskiej Afryce Zachodniej, jej tradycja skupiona jest w Maroku i prowincji Béchar w południowo-zachodniej Algierii. Muzyka Gnawa jest jednym z głównych nurtów muzycznych w Maroku. Marokańczycy niezwykle kochają tę muzykę, a maalemowie cieszą się ogromnym szacunkiem i otacza ich aura muzycznych gwiazd.
Centrum muzyki Gnawa jest As-Sawira na południu Maroka. Co roku odbywa się tam międzynarodowy festiwal Gnaoua World Music Festival. W Marrakeszu doroczny festiwal muzyki Gnawa odbywa się w sanktuarium Moulay Brahim w górach Atlas.
Joanna Wojtarowicz
Tagi: gnawa, Maroko, muzyka, rytuały, sufizm, taniec, wierzenia
