Poczucie alienacji i samoocena kobiet w związkach międzykulturowych
Związki endogamiczne są związkami, które zazwyczaj są społecznie aprobowane. Małżonkowie prawie zawsze pochodzą z podobnych środowisk kulturowych, materialnych oraz mają zbliżone poglądy religijne. Dwoje ludzi tej samej narodowości łączy tożsamość narodowa, która związana jest z językiem, historią, pochodzeniem etnicznym oraz religią. Małżeństwa heterogeniczne, których przykładem są małżeństwa osób z różnych krajów, różnią się w tych podstawowych kwestiach, przez co mogą one być mniej społecznie aprobowane. Pogląd na małżeństwa mieszane jest bardzo często ambiwalentny i inaczej traktowane jest małżeństwo mężczyzny z kobietą z tego samego kręgu kulturowego, a inaczej małżeństwo kobiety z mężczyzną innego pochodzenia. Małżeństwa takie są często nieakceptowane, a nawet zabronione. W niektórych kręgach kulturowych małżeństwa takie są dozwolone, jeżeli żona zgodzi się zaakceptować zasady społeczeństwa męża. Co ciekawe, w Polsce małżeństwa mieszane zawierane są głównie przez Polki. Niski poziom społecznej akceptacji takich związków może wiązać się z osamotnieniem, a nawet alienacją kobiet w heterogamicznych małżeństwach, stąd w tej pracy uwagą objęto tę właśnie zmienną.
Pierwsze empiryczne prace na temat osamotnienia pojawiły się dopiero w latach sześćdziesiątych. Pionierami w traktowaniu osamotnienia jako tematu godnego podjęcia badań byli Sullivan (1953), From-Reichmann (1959) oraz Wood (1953). Badania nad osamotnieniem natrafiły jednak na wiele trudności. Najważniejsze z nich to:
- brak trafnej i rzetelnej metody pomiaru
- oraz brak jednolitej teorii.
Problemy te nie są w sposób zadowalający rozwiązane do chwili obecnej. Osamotnienie bywało różnie definiowane przez badaczy. Punktami wspólnymi dla definicji osamotnienia są: subiektywność uczucia osamotnienia, różnica między obecnym a pożądanym poziomem relacji społecznych, powiązanie z nieprzyjemnymi emocjami. Badacze rozróżniają dwa rodzaje osamotnienia: osamotnienie sytuacyjne oraz osamotnienie osobowościowe. Przedłużające się osamotnienie sytuacyjne (np. związane z brakiem możliwości kontaktu z bliskimi osobami) może prowadzić do osamotnienia chronicznego jakim jest osamotnienie osobowościowe. Poczucie osamotnienia wiąże się z odseparowaniem od bliskich ludzi, możliwe są jednak sytuacje kiedy osoba cierpi z powodu uczucia oderwania od innych ważnych obszarów życia społecznego – z powodu alienacji. Alienacji w klasycznym Marksowskim rozumieniu to określenie specyficznej i obiektywnej relacji człowieka i świata przedmiotowego, w której człowiek staje się zdominowany oraz uprzedmiotowiony, człowiek nie jest świadomy swojej alienacji.
Na gruncie socjologicznym oraz psychologicznym powstały teorie, które znacząco zmieniają rozumienie tego pojęcia, ujmując człowieka jako istotę świadomą, która posiada subiektywne poczucie alienacji i potrafi w różnym stopniu sama go ocenić. W badaniach współczesnych badaczy podejściem dominującym jest zapoczątkowane przez Seemana w artykule On the meaning of allienation. Według Seemana ważnymi dla podmiotu obszarami rzeczywistości społecznej są: wartości, normy społeczne, własne poglądu, własne zachowania, oderwanie od tych obszarów autor ten nazywa – poczuciem alienacji. Seemana dokonał transformacji teorii alienacji jako obiektywnego wyobcowania do teorii, która pomaga zrozumieć wymiar indywidualny alienacji jakim jest jej subiektywna ocena osoby badanej. Poczucie alienacji jest uświadomieniem przez jednostkę własnej alienacji. Seeman proponuje wielowymiarową koncepcję alienacji: bezsilność, bezsens, anomia (normlessness), izolacja społeczna oraz samowyobcowanie. Bezsilność w rozumieniu Seemana jest przekonaniem jednostki o tym, że nie ma ona bezpośredniej kontroli nad skutkami własnych postępowań oraz jej oczekiwanie, że skutki oraz rezultaty zachowania nie zależą od niego. Takie rozumienie bezsilności związane jest z pojęciem umiejscowienia kontroli u Rottera jednak jest ono skoncentrowane na wpływie na zdarzenia społecznopolityczne. Jest ono rozumiane również jako poczucie nieumiejętności zrozumienia rzeczywistości.
Kolejnym wymiarem alienacji jest bezsens, który związany jest z brakiem możliwości przewidywania skutków własnych działań. Może być on rozumiany jako spostrzeganie rzeczywistości jako nierozumnej i bezsensownej. Wymiar bezsilności oraz bezsensu są ze sobą związane, nie są one jednak tym samym ponieważ w pierwszym wypadku jednostka nie może zrozumieć logiki świata, w którym żyje a w drugim uznaję, że świat ten nie jest światem logicznym. Zamienne ich stosowanie nie jest możliwe a stosowanie bezsensu jako wskaźnika bezsilności wymagałoby dodatkowych teorii. Anomia w kontekście poczucia alienacji rozumiana jest jako przekonanie, że zachowania nieaprobowana (poza normą) są niezbędne aby osiągnąć wybrane cele. Przekonanie te ma się tworzyć poprzez zburzenie tradycyjnych relacji społecznych, które powoduje brak poczucia stałości i bezpieczeństwa.
W klasycznym rozumieniu anomia jest sytuacją kiedy normy, które dotychczas pomagały jednostce podejmowanie decyzji uległy degradacji i nie mogą już spełniać swoich funkcji. Izolacja społeczna zastąpiona później przez izolacje od wartości oraz izolacje społeczną odnosi się do sytuacji kiedy wartości cenione przez jednostkę nie są ważne dla jej otoczenia. Cele oraz przekonania jednostki nie są spójne z przekonaniami, które społeczeństwo tej osoby ceni najwyżej a ponadto jednostka sama nie wartościuje pozytywnie celów społeczeństwa. Przez niezgodność wartości jednostka ma poczucie izolacji społecznej oraz kulturowej.
Najtrudniejszą do zdefiniowania kategorią poczucia alienacji jest samowyobcowanie. Seeman operacjonalizuje samowyobcowanie poprzez jego efekt. Dzięki temu unika problemu określenia z czego jednostka się wyobcowuje bo „ja” jest pojęciem trudnym to zoperacjonalizowania. Podejście te może być prawidłowe, ale jedynie w sytuacji kiedy efekt samowyobcowania nie może być wynikiem zadziałania innych procesów. Poczucie alienacji zazwyczaj związane jest z emocjami negatywnymi. „Poczucie alienacji jest rezultatem braku pożądanych relacji z innymi ludźmi, normami społecznymi, wartościami, sobą samym.” Poczucie alienacji uwarunkowane może być, przez czynniki społeczno-ekonomiczne oraz psychologiczne. Osoby o niższym statusie społecznym mają wyższe poczucie alienacji. Na poczucie alienacji największy wpływ ma wykształcenie oraz pozycja zawodowa i dochody. W badaniu nie pytano wprost o dochody, jednak pytania o pomoc materialną od rodziców oraz zależność finansową od męża, może okazać się istotną zmienną wpływającą na poziom poczucia alienacji badanych. Dorothy L. Meier i Wendell Bell odkryły, że zmiana pozycji w społeczeństwie na niższą zwiększa poczucie alienacji, natomiast zmiana pozycji społecznej na wyższą zmniejsza to poczucie. Małżeństwo międzykulturowe może wpływać na pozycję żony w społeczeństwie co powoduje zmianę poczucia alienacji.
Centralizacja władzy jest kolejnym czynnikiem, który wpływa na wzrost poczucia alienacji. W małżeństwach mieszanych to właśnie ograniczenie praw żony na rzecz praw męża najczęściej bywa źródłem konfliktów co może również zwiększać poczucie alienacji żony. Poczucie alienacji jest efektem błędów popełnionych w procesie socjalizacji. Kiedy utrudniony jest dostęp do norm, wartości oraz wzorców kulturowych, jednostka może ona odczuwać alienacje. Sytuacja związku międzykulturowego jest wyjątkową również ze względu na brak określonych i jasnych wzorców kulturowych wspólnych dla małżonków. Żona, która mieszkając w swoim kraju, gdzie obowiązuje kultura, w której została wychowana dzieli życie z osobą wychowaną w odmiennej kulturze, może mieć problem z dostępem do własnych norm oraz wartości.
Zmiennymi psychologicznymi, które korelują z poczucie alienacji są między innymi, niski poziom wiedzy o podstawowych właściwościach systemu społeczno-politycznego oraz niska tolerancja wieloznaczności. Normy społeczne i kulturowe mogą być nie do końca zrozumiałe i akceptowane przez męża wychowanego w innych (niż polskie) realiach. Konflikty oraz problemy z wzajemnym zrozumieniem osób pochodzących z różnych kultur, mogą mieć wpływ na poczucie alienacji. Wartości osób wyznających różne religie mogą być skrajnie różne, przez co poczucie alienacji u kobiet w związku heterogamicznym może być na wysokim poziomi. Jones w swoich badaniach udowadnia, że poziom poczucia alienacji dodatnio koreluję z poziomem lęku społecznego, nieśmiałość, zależnością od innych. Ujemnie poczucie alienacji koreluje z samooceną, poziomem altruizmu, zaufaniem do innych.
Poczucie alienacji wiązane jest również z brakiem przyjaciół oraz oderwaniem od rodziny. Związek małżeński z obcokrajowcem może być doświadczeniem, które zaburzy relacje z otoczeniem. Rodzina nie zawsze akceptuje decyzję pary o ślubie, przyjaciele nie do końca rozumieją taką decyzję, a osoby mniej tolerancyjne mogą w sposób jawny okazywać niechęć . Może mieć to wpływ na ilość oraz częstotliwość kontaktów z rodziną oraz poziom zaufania do innych. Samoocena to zmienna, która została przez wielu badaczy skorelowana z poczuciem alienacji, w moich badaniach chciałabym zbadać również tą cechę małżonek obcokrajowców.
Samoocena jako obraz własnej osoby Ludzkie działanie ma podstawy głównie w dwóch motywach: pragnieniu stworzenia adekwatnego obrazu siebie i świata społecznego oraz podtrzymania samooceny. Pojęcie samooceny jest pochodną pojęcia „Ja” i wiąże się z postrzeganiem przez jednostkę jej własnych możliwości-skuteczności. Większość współczesnych badań zajmuję się wpływem samooceny na funkcjonowanie jednostki. Oceny własnej osoby dokonywane przez jednostkę, mogą wpływać na rozwój funkcji afektywnych i poznawczych. Istnieje zgodność badaczy odnośnie wpływu, jaki samoocena ma na radzenie sobie przez jednostkę oraz na jej samopoczucie. Wpływ ten jest pozytywny- kiedy rośnie samoocena rośnie również dobre samopoczucie i zdolności jednostki do radzenia sobie.
Samoocena rozumiana jako szacowanie przez jednostkę jej własnej wartości ma dwa wymiary wysoki gdzie ocena ta jest pozytywna oraz niski gdzie ocena jest negatywna. Samoocena w rozumieniu Rosenberga jest postawą człowieka wobec jednego z wielu obiektów w otaczającym go świecie jakim jest „ja”. Rosenberg zaznacza, że wysoka samoocena świadczy o poczuciu bycia „wystarczająco dobrym” co nie oznacza, że jest się „lepszym od innych”, niska samoocena świadczy natomiast o braku zadowolenia z własnej osoby i negatywnym stosunku do własnego „ja”. Podobnie jak poczucie alienacji samoocena jest subiektywna. Konstrukt samooceny oparty jest na percepcji i ocenie własnej wartości. Definicja ta pozwala na uznanie samooceny jako jednego z elementów koncepcji Ja i uznanie, że ma on trwały charakter u osób dorosłych. Samoocena koreluje zarówno z cechami emocjonalnymi, jak i osobowościowymi człowieka. Szczególnie interesujące dla tej pracy są wyniki badań przeprowadzonych przez Baumeistera i in. (2003), świadczące o tym, że osoby o wysokiej samoocenie postrzegały siebie jako osoby bardziej popularne oraz że osoby takie podejmowały więcej aktywności, również tych ryzykownych (a za taką można uznać małżeństwo z osobą z innego kręgu kulturowego) niż osoby z niską samooceną. Fakt, że osoby o wysokiej samoocenie, dokonując samooceny w wymiarach społecznego funkcjonowania, często bez realnego potwierdzenia postrzegają siebie na poziomie wyższym niż osoby o niskiej samoocenie może wiązać się z niskim poczuciem alienacji.
Teoria socjometryczna Lear’ego mówi o tym, że samoocena wiąże się z poziomem akceptacji przez grupę społeczną oraz doświadczeniami jednostki związanymi z akceptacją oraz jej brakiem. Człowiek odczuwa podstawową potrzebę bycia przynależnym do grupy społecznej. Według teorii Leare’ego samoocena służy monitorowaniu poziomu akceptacji własnej osoby przez otoczenie. Wysoka samoocena wiąże się z akceptacją grupy, niska samoocena natomiast świadczy o braku akceptacji oraz możliwości wykluczenia z grupy. Wysoka samoocena nie jest celem jednostki a jedynie warunkiem koniecznym do utrzymania optymalnej dla jednostki pozycji w grupie, która jest dla podmiotu znacząca.
Przeprowadzono badania, w których uzyskano wyniki świadczące o tym, że samoocena determinowana jest stopniem poczucia akceptacji oraz, że samoocena spada wraz z poczuciem dezaprobaty oraz odrzucenia ze strony grupy, potwierdzają teorie Lear’ego. Małżeństwa, gdzie oboje partnerów ma niskie poczucie własnej wartości często mają wiele problemów. Decyzja takiej pary jest decyzją podejmowaną, aby odzyskać pozytywną samoocenę. Osoba z negatywną samooceną nie komunikuję swoich własnych oczekiwań, ma poczucie, że powinna potrafić odgadnąć co partner myśli. Również ważnym elementem zachowania takiej osoby jest brak okazywania własnej autonomii, tożsamości, całkowite podporządkowanie się oczekiwaniom partnera od którego oceny według niej zależy jej własna wartość. Zachowania takie są szczególnie niebezpieczne w związkach międzykulturowych, gdzie oczekiwania, wartości oraz tożsamość partnerów to elementy bardzo istotne do budowania sprawnej komunikacji oraz zdrowych relacji w związku. Dlatego, aby osoba mogła czuć się w takim związku zakorzeniona, powinna posiadać wysoki poziom szacunku do samej siebie.
mgr Aleksandra Wróbel-Murshid | Psycholog, doktorantka Uniwersytetu Śląskiego, nauczycielka religii w Centrum Kultury Islamu.
Prywatnie żona Saudyjczyka, która najchętniej nie wychodziłaby z kuchni. Zafascynowana zdrowiem i jakością życia oraz dietetyką. Muzułmanka na rowerze.
Prowadzi fanpage na Facebooku: Polish Muslimah, Zdrowo, halal i bezglutenowo oraz 100 lat w zdrowiu.
Tagi: wielokulturowość, związki mieszane
