Maski Czarnej Afryki. Zasady noszenia masek
Sens tradycyjnych afrykańskich masek staje się zrozumiały jedynie w kontekście afrykańskich wierzeń kosmologicznych. Sztuka – główne narzędzie porządku, spójności i ciągłości społecznej – stanowi integralną część tego systemu. Mimo dużego zróżnicowania kulturowego można wskazać szereg cech charakterystycznych dla większości afrykańskich cywilizacji i religii np. pojęcie zasadniczej siły witalnej – istoty duchowej obecnej we wszystkim, co istnieje (w drzewach, skałach, zwierzętach, w kobietach i mężczyznach, w przodkach i bogach) oraz przekonanie, iż owa siła duchowa łączy i umożliwia porozumienie między sferą bogów i przodków a sferą życia ziemskiego. Obrzędy rytualne pojmowane są jako manifestacja systemu kosmologicznego, dzięki której człowiek może nawiązać korzystną dla siebie więź z przodkami (deifikowanymi lub nie) i z bogami oraz zapewnić sobie i swoim potomkom godniejsze życie.
Wśród cech charakterystycznych dla religii afrykańskich, możemy wskazać takie, które sprzyjają, a wręcz warunkują zjawisko funkcjonowania maski rytualnej w kulcie religijnym na obszarze Czarnej Afryki. Na plan pierwszy wysuwa się tu szczególna koncepcja rzeczywistości, w której świat niewidzialny pojmowany jest w podobnych kategoriach jak realny, a zmarli, żyjący i jeszcze nienarodzeni tworzą jedną rodzinę. Bardzo popularny, także i dziś, wśród Afrykanów kult przodków, wydał owoc w postaci masek pogrzebowych. Również koncepcja Boga Najwyższego znacznie odbiega od myśli chrześcijańskiej. Tutaj Bóg jest stwórcą lub też rodzicem innych bóstw, które mu podlegają. Obok tych bóstw funkcjonują też byty, mające postać szkodliwych sił oraz bytów półboskich. Wiara w różnorakie moce i duchy, znajduje swoje odbicie w praktykach magicznych. W tej dziedzinie aktywne są specjalne bractwa religijne i tajne związki. Odwracanie złych uroków czy zaklęć, niejednokrotnie odbywa się za pośrednictwem maski.
Reguły odnoszące się do noszenia masek w tradycji ludów afrykańskich nie są jednorodne. W kulturze wschodnioafrykańskiej nie znajdujemy żadnych rzeźb ani masek . Natomiast w Afryce subsaharyjskiej masek używa się przy okazji wielu różnych wydarzeń społecznych i rytuałów. W pewnych częściach Afryki Zachodniej w czasie ceremonii wykorzystuje się rzeźbione głowy i maski, które reprezentują duchy żeńskie i męskie. Żeńskie maski należą zwykle do pięknych, dobrych duchów, mają wyraziste twarze i skomplikowane fryzury, pomalowane na czarno. Inne maski są wyobrażeniami gwałtownych, przerażających charakterów – te zwykle są męskie. Niektórych masek używają w czasie tańców masek tajne stowarzyszenia.
Jedyną osobą w społeczności, która może przewodniczyć rytuałom i nosi charakterystyczny strój jest kapłan. Każdy kapłan posiada własną maskę, która zarówno ukrywa, jak i objawia dobre i złe siły.
Podczas rytuałów używane są również maski, mające własne związki ze światem nadprzyrodzonym. Mogą je nosić tancerze przedstawiający duchy lub też mogą służyć do odstraszania złych duchów nękających ludzi. Niektóre z nich, czci się jako strażników tradycji, zwyczajów i wartości obowiązujących w danej społeczności. Właśnie tego rodzaju maski pojawiają się na dorocznym święcie masek w Man na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Słynne są też maski ludu Dogonów z okolic Bandigary w Mali.
Rola większości masek polega na: utrzymywaniu karności, wychowywaniu, informowaniu lub dodawaniu powagi. Na to, jaką rolę pełnią w danej chwili, wskazuje ruch i taniec – taniec masek. Jedna maska może pełnić kilka funkcji jednocześnie. Również kilka masek może odgrywać w czasie ceremonii tę samą rolę. Czasami jednak maski zakłada się tylko po to, by dostarczyć rozrywki.
Za bogatymi zdobieniami afrykańskich masek kryła się często głęboka symbolika. Znaczenie większości elementów zdobniczych i ornamentów popadło jednak w niepamięć lub z biegiem czasu tak bardzo wyszły one z użycia, że obecnie są zupełnie niezrozumiałe. Ta symboliczna mowa jest zróżnicowana plemiennie. Jeśli jednak maska przedstawia zwierzę, możemy śmiało przyjąć założenie, iż ma ona na celu przywołanie sił owego zwierzęcia. Jakie to będą siły, wynika z tego, co owo zwierzę w danej kulturze symbolizuje. I tak, maska przedstawiająca bawoła (np. u ludu Dan ze wsch. Liberii i zach. części Wybrzeża Kości Słoniowej), będzie służyła przywoływaniu cech bawolich. Jego siła i wytrzymałość rodzą szacunek myśliwych, łączy się go również z magiczną władzą i umiejętnościami. Dlatego prosi się go o odpędzenie od wspólnoty złych duchów . Podobnie maska zająca (np. u Dogonów z Mali) będzie przywoływać symboliczne cechy tego zwierzęcia – tj. słabość fizyczną, która ma jednak szansę na zwycięstwo, jeśli tylko jest poparta sprytem i rozsądkiem. Maski oraz wszelkie inne przedmioty przedstawiające lamparta, popularne np. w Beninie, stanowią swoiste insygnia władzy i autorytetu. Dlatego też wyłączne prawo do ich używania posiada król.
Większość masek nakłada się na twarz, ale istnieją również takie, które wkłada się na czubek głowy np. maski Gelede z Nigerii lub maska w kształcie ptasiej głowy z Kamerunu. Noszone są one wraz z kostiumami, które służą jako przebranie, dodają wzrostu i imponującego wyglądu tancerzowi. Z chwilą, gdy tancerz założy kostium, skrywa swą tożsamość przed innymi ludźmi. Odtąd staje się on (ona) osobą, którą wyobraża maska. Często kostium wyolbrzymia pewne cechy ciała, gdy jest na przykład wyściełany lub ozdobiony kawałkami drewna. W połączeniu z krokami tanecznymi, gestami, pieśniami i dźwiękami, kostium staje się rekwizytem obdarzonym wielką siłą, reprezentującym zarówno świat duchów, jak i świat ludzi. Przebranie może być używane tylko przez krótki czas – tydzień lub miesiąc. Później chowa się je, aż do następnego roku.
Nakładanie masek, które wyolbrzymiają ludzkie rysy i przymioty i tym samym przekształcają je w rysy i przymioty nadprzyrodzone, ze szczególną wyrazistością uwidacznia ów moment filozoficznego „zatarcia” granicy między sferą religijną a świecką. Maska oddziaływała na widza, ponieważ jest ucieleśnieniem sił nadprzyrodzonych. Uwidacznia to, co niewidoczne, a zarazem dokonuje przemiany samego wykonawcy, ponieważ przybierając postać nadprzyrodzoną staje się on (w niektórych przypadkach) nosicielem przedstawionej przez siebie siły.
Niezależnie od swej roli łącznika ze światem boskim, widowiska w maskach dotrzymują towarzystwa ważnym chwilom życia jednostki, obrzędom przejścia, takim jak np. narodziny, osiągnięcie dojrzałości płciowej, wejście w życie społeczności (inicjację), zawarcie małżeństwa, śmierć i reinkarnację. Widowisko maskowe uwidacznia i utrwala te istotne przemiany za pośrednictwem skomplikowanych obrzędów i tym samym podkreśla ciągłość zasadniczej siły witalnej w niekończącym się cyklu istnienia.
