Maski duchów, zjaw i ludzi w japońskim teatrze nõ
Początków słynnego japońskiego teatru nõ należy szukać w obrzędzie kamigakari. Odprawiano go na pamiątkę zdarzenia, gdy bogini Ama-no Uzume-no Mikato tańczyła przed jaskinią (transpozycja podziemia) chcąc, by na słoneczny świat powróciła bogini Ama-no Iwato. Największe znaczenie w tym obrzędzie ma fakt „uosobienia”. Według japońskich wierzeń, bóstwo kami nie posiada własnego kształtu, aby więc mogło się objawić musi wejść w człowieka. Zapewne w obrzędzie był nim kapłan lub szaman, a potem – aktor w teatrze. Aktor nõ, był w życiu prywatnym, związany swego rodzaju kodeksem, którego musiał przestrzegać. Był więc jakby „mnichem” sztuki. Gdy aktor zakłada maskę, może wniknąć w głąb samego siebie oraz odczuć istnienie we wszechświecie innego wymiaru, gdyż maska jest obdarzona wewnętrzną mocą, rozprasza złe duchy, wprowadza nowy ład.
Maski nõ najprościej możemy podzielić na: maski starych mężczyzn (jō-men), diabłów i bogów (kinin-no men), duchów (onryō-no men; inaczej rei-no men), maski mężczyzn (otoko-men) oraz kobiet (onna-men), maski specjalistyczne (używane do jednej roli) oraz specjalne (obejmują maski okina i maski niewidomych).
Maski starych mężczyzn zajmują szczególne miejsce wśród masek nõ. Mają one uroczysty, wotywny charakter. Wynika on z przekonania Japończyków o tym, iż starzy ludzie, ze względu na swą rychłą śmierć, mają możliwość nawiązania bezpośredniego kontaktu z bogami i duchami zmarłych. Ich twarze emanują właściwym seniorom dostojeństwem i dobrodusznością. Są pociągłe, wychudzone, pokryte licznymi zmarszczkami. Mają uszy, zapadnięte oczy, wystające kości policzkowe, spiczastą brodę, widoczne przeważnie tylko górne zęby. Najbardziej charakterystyczny jest jednak implantowany zarost oraz długie białe włosy, upięte na środku głowy. Natomiast maski młodych mężczyzn mają delikatne, niemal kobiece rysy. Włosy, brwi i niekiedy też zarost są namalowane. Usta zaś przeważnie lekko rozchylone, odsłaniające jedynie górne zęby (oznaka subtelności, piękna i elegancji). Zaś maski kobiet od wielu innych masek wyróżnia specyficzna łagodność, która stała się symbolem ludzkiej powściągliwości emocjonalnej, ludzkiej twarzy i nõ w ogóle. Do najbardziej znanych i cenionych należą: zō-onna i ko-omote. Mają one łagodną, delikatną ekspresję. Włosy są namalowane, z szerokim przedziałkiem pośrodku. Twarze młodych kobiet rozpoznamy po kwadratowych źrenicach oraz zaokrąglonych kącikach warg. Uroda wszystkich masek kobiecych wzorowana jest na arystokratycznym kanonie piękna okresu Heian. Obowiązywały wtedy długie, prawie do kostek włosy, pobielona twarz, brwi malowane wysoko na czole (ponad naturalnymi łukami brwiowymi, całkowicie wydepilowanymi), a także poczernione zęby.
Maski diabłów i bogów używane są w sztukach o demonach kichiku-mono. Mają one przekazywać moc i majestat boski. Wyrażają bardzo ekstremalne uczucia. Odznaczają się niezwykle wyrazistą, gwałtowną ekspresją. Są większe niż pozostałe maski nõ. Mają uszy, często pozłacane oczy, widoczne zęby. Maski duchów wpisane są w bardzo długą i bogatą japońską tradycję masek diabłów, z którymi wiążą się różne wierzenia i legendy. Możemy je rozpoznać dzięki okrągłym źrenicom (źrenice masek przedstawiających ludzi są kwadratowe), złotym gałkom ocznym, rogom i wystającym kłom. Niekiedy mają też uszy.
Maska ma zmienny wyraz twarzy, oddaje emocje poprzez odpowiednie pozycje i oszczędność ruchów. Oczy maski sprawiają wrażenie ruchomych i błyszczących, zrozpaczonych lub radosnych. Technika operowania maską na scenie, sprowadza się do unoszenia jej w górę (wyraz radości) lub opuszczania w dół (oznaka smutku i żalu) oraz do obracania nią w prawo lub lewo (przejaw spojrzenia na partnera lub wyrażenia złości na niego). W zależności od pozycji maski osiąga się różne efekty ekspresji. Gra świateł różnie padających na maskę w różnych położeniach dodatkowo wzmaga wyrazistość emocjonalną. Rewers maski jest traktowany jako jej dusza – zawiera on istotne informacje o danym egzemplarzu.
W nõ jednej maski można używać do wielu podobnych ról. Istnieją jednak nieliczne maski np. shaka lub shunkan, wykorzystywane wyłącznie w jednej określonej sztuce. Maskę nosi tylko shite tj. główny aktor, odtwarzający postacie kobiece, niektóre typy starców, duchy i bóstwa. Maski wykonane są z rzeźbionego drewna, pokrytego białą laką dla wyobrażenia młodych kobiet, mniej lub bardziej przyżółconych dla starców i barwnych w przypadku demonów. Symbolika kolorów jest tu bardzo ważna – biel oznacza zepsucie, czerń – nikczemność, czerwień – cnotę. Shite w masce, balansując pomiędzy światem realnym i nierzeczywistym, przypomina dawnego szamana w transie boskiego opętania. Szaman występował wówczas jako medium, w którego ciało wnikało bóstwo, by tańczyć i śpiewać wśród ludzi. Analogiczne skojarzenia łączą rolę shite z pośredniczącą między bogami i ludźmi kapłanką shintoistyczną miko, która za pomocą tańca kagura odprawiała magiczne rytuały oczyszczenia, uzdrowienia i wróżenia. Shite może być też utożsamiany z bogiem, stąd wynika jego ważność w teatrze nõ. Celem widowiska jest zapewnienie szczęścia i pomyślności ludziom.
Więcej na ten temat możesz się dowiedzieć w książce Estery Żeromskiej „Maska na japońskiej scenie”.
[buybox-widget category=”book” name=”Maska na japońskiej scenie” info=”Estera Żeromska”]
dr Marta El Marakchi | Religioznawca i teolog, spec. od islamu i buddyzmu oraz kultury Maghrebu
Zawodowo – dr religioznawstwa i owładnięta pisaniem dziennikarka ogólnopolskich mediów (co czasami pozwala jej łączyć pasję pisania, fotografowania i podróżowania z pracą). Swoją przygodę z mediami zaczynała od „Super Expressu”, następnie jako redaktorka działu „Zdrowie i nauka” w „Fakcie”, a na serwisach internetowych Agory kończąc. Założycielka portalu kulturoznawczego MultiCultiClub.pl.
Prywatnie – Matka Polka na emigracji (mieszkała między innymi w Maroku i w Anglii), żona Marokańczyka, wielbicielka wiatraków, zaklinaczka młodości, pasjonatka i propagatorka dzikich kosmetyków i naturalnej pielęgnacji – od strony naukowej, etnograficznej i turystycznej.
Tagi: Japonia, kabuki, maski, no, teatr
